Aldərənin cooğrafiyası və təsərrufat torpaqları

Aldərə kəndi: tarixi və coğrafi məlumatlar

Aldərə kəndi coğrafi baxımdan cənubdan İranla, şərqdən Astazurla (Zəngilan tərəfi), qərbdən Ordubadla, şimaldan isə Qafan rayonunun Məzrə və Şişkert kəndləri ilə həmsərhəddir. Ümumi sahəsi 5996 hektardır. İnqilaba qədər Meğri rayonunun torpaqlarının 86%-i Aldərə bəylərinə məxsus olmuşdur. Bu torpaqların böyük hissəsi Əsgər bəy Sərməstbəyova aid idi.
(Mənbə: N. Heydərov, "Zəngəzur dağları", səhifə 8.)

Sovet hakimiyyəti dövründə torpaq bölgüsü

Sovet hökuməti qurulduqdan sonra kəndin ətraf torpaqları müxtəlif erməni kəndlərinə verilmişdir:

• Əlibəy qəcəli: 160 hektar örüş, 34 hektar əkin sahəsi Galır kəndinə verilmişdir.
• Meşə sahələri: 340 hektar meşə, 41 hektar isə Meğrinin Küçəsəri kəndinə ayrılmışdır.
• Mərzit yaylaqları: Xandüzü, Ətyeməz, Dırbıstan və Xataman kimi əraziləri əhatə edən 1760 hektar torpaq yerli erməni Astazur kəndinə verilmişdir.

Nəticədə torpaq sahələri alan bütün kəndlər erməni kəndləri olmuşdur.

Torpaqların erməniləşdirilməsi

Son dövrlərdə kəndin sulu torpaq sahəsi 115 hektar, əkin üçün yararlı sahəsi 230 hektar, kolxoza aid meşə sahəsi isə 932 hektar idi. Kəndin daxili avtomobil yollarının uzunluğu 260 kilometrdən çox idi. Ərazidəki torpaqlar müxtəlif bəhanələrlə erməni kəndlərinə verilmiş və həmin yerlərin adları dəyişdirilərək erməniləşdirilmişdir. Halbuki Meğri rayonunun 99%-i Azərbaycan mənşəli yer adlarına malik idi.

Kəndin tarixi torpaqları və yaylaqları

Aldərə kəndinin özündə 42.5 hektar təbii biçənək sahəsi və bir sıra yaylaqları mövcud idi. Bu yaylaqlar arasında Düz, Elliklər, Xokalı, Paygey, Qurtlu çeşmə, Məşədi Qafar dərəsi, Xəllərgə, Qırqovul xanımın çəməni, Əlibəy çəməni, Palçıxlı və Sarı çeşmə kimi ərazilər yer alırdı. Kənd boyunca Aldərə çayı axır və onun üzərində 5 kəhriz və 6 su anbarı mövcud idi.

Tarixi yaşayış məntəqələri

Yelizavetpol (indiki Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasının 5-ci bölməsi olan Meğri ərazisində aşağıdakı yaşayış məntəqələri yerləşirdi:
Eynəzir, Nüvədi, Tuğut, Astazur, Aldərə, Mollaev, Mığrı, Qırxçıvan, Quris, Varhavar, Lehvaz, Lök, Puşkah, Buğukar, Tey, Mülk, Lic, Galır, Vəng, Maralzəmi, Mərzit, Əbugas, Qudermis, Əmrəkar, Tasdun, Tağamir, Varhavar.

Bu kəndlərdən 14-ü azərbaycanlı, 12-si isə erməni kəndi olmuşdur. 1918-ci ilə qədər bölgədə əhalinin çox hissəsi azərbaycanlılardan ibarət idi. 1913-cü ilə dair statistikaya əsasən, 1713 nəfər azərbaycanlı və 1378 nəfər erməni əhali qeydə alınmışdır. Azərbaycanlı və erməni kəndlərinin əksəriyyəti Aldərə bəylərinin himayəsində idarə olunurdu.

Mədəni və tarixi məkanların vəziyyəti

Kəndin əhatə etdiyi ərazilərdəki bəzi kəndlər zamanla erməni işğalının təsiri ilə xarabalığa çevrilmişdir. Bu kəndlər arasında Əlvana, Əbugas, Mallev, Avadan Garay, İyis, Sevadan, Süngüran, Dırbıstan və Mərzit yaylağı kimi yerləri qeyd etmək olar.

Beləliklə, Aldərə kəndinin tarixi boyunca erməni işğalı və torpaq azarı nəticəsində əraziyə ciddi təsirlər edilmiş, yer adları və torpaqların mənsubiyyəti dəyişdirilməyə çalışılmışdır.