Azərbaycan folkloru — kollektiv yaradıcılıq məhsulu olan, müəllifləri məlum olmayan ədəbiyyatdır. Qədimlikdən, tarixdən xəbər verməklə yanaşı Azərbaycan xalqının ruhundan süzülən mədəniyyətdir.

Zəngin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyati dünyanın digər xalqlarının folkloru arasında özünəməxsus yer tutur. Bütün xalqların ədəbiyyatları üçün ilk və səciyyəvi olan kollektiv yaradıcılıq Azərbaycan ədəbiyyatının da əsasını qoyub.

Azərbaycanlıların zəngin bir şifahi ədəbiyyatı var. Şifahi xalq ədəbiyyatına folklor da deyilir. İngilis dilindən götürülmüş bu termin — folk -xalq, lore isə bilik, hikmət (xalq müdrikliyi) anlamındadır.

Şifahi xalq ədəbiyyatının ilk nümunələri – ibtidai insanların məişət, təbiət hadisələri, ovçuluq, əmək və digər bu kimi məsələləri haqqında təsəvvürləri və bununla əlaqədər keçirdikləri hisslərin tərənnümüdür. Bunlar qədim dövrlərdə yaranaraq, dildən-dilə, ağızdan ağıza keçərək yaşamış və zənginləşmişdir. Folklor nümunələri xalq zəkasının qüdrətini, bədii təfəkkürünün gücün parlaq əks etdirən, məzmun cəhətdən maraqlı, ideya baxımından zəngin, əsrlərin sınağından çıxmış əsərlərdir. Bu sənət inciləri janr əlvanlığı, dil-üslub aydınlığı, poetik tutumu və xəlqiliyi ilə seçilir. Şifahi ədəbiyyatda xalqımızın insan taleyi ilə bağlı düşüncələri, vətənpərvərliyi, humanizmi, arzu və istəyi, sevgisi, nifrəti, müxtəlif tarixi dönəmlərdə üzləşdiyi mühüm ictimai-siyasi hadisələrə münasibəti geniş bədii əksini tapmışdır.

Bu hislərin ilk nümunələri isə əmək nəğmələridir. Folklorun digər formaları – nağıllar, dastanlar, hikmətli sözləri və s. nümunələrdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı kollektiv yaradıcılıq olduğu üçün xalqın çox hissəsinin arzu və istəklərini, müxtəlif hadisələrə münasibətini, tərbiyəvi görüşlərini özündə əks etdirir.

Şifahi xalq ədəbiyyatının qələmə alınması – təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yox, bir çox başqa elmlərin tarix, coğrafiya, etnoqrafiya və s. inkişafı üçün də böyük rol oynayıb. Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının dili türk dillərindən biridir və təbidir ki, qədim türk xalqlarının yaratdığı dastanların süjetləri, motivləri Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında da geniş şəkildə öz əksini tapıb.

Zəngəzur azərbaycanlılarının etnomədəni həyatının, adət-ənənələrinin formalaşmasında yerləşdiyi bölgənin dağlıq və dağətəyi təbiəti, etnokulturoloji zənginliyi, qonşu Naxçıvan, Qarabağ və Təbriz-Qaradağ mahallarının təsiri böyük rol oynamışdır. Zəngəzurda türk-müsəlman ruhu həmişə güclü olmuş və milli-mənəvi dəyərlərimizin əsasını təşkil etmişdir.

Zəngəzur ana Vətəndən, Azərbaycan dövlətindən qoparılaraq, Ermənistan SSR-nin tərkibinə qatıldıqdan sonra ötən 70 ilə yaxın müddət ərzində Zəngəzur azərbaycanlıları mənsub olduqları böyük xalqın adətənənələrinə, milli-mənəvi dəyərlərinə sadiq qalmış, bu dəyərləri qoruyub saxlamış, inkişaf etdirmişlər. Eyni zamanda, onu da qeyd etməliyəm ki, Ermənistan SSR-də erməni təzyiqi altında yaşamaq məcburiyyəti həm də Zəngəzur azərbaycanlılarında bir mütəşəkkillik duyğusu, özünü və özününküləri qoruma instinkti də formalaşdırmış oldu. Məğlub olmamaq, əzilməmək, ayaqda qalmağı bacarmaq, öz milli kimliyini qoruyub saxlamaq üçün Zəngəzur azərbaycanlıları güclü olmaq məcburiyyətində idilər. Güclü olmağın yolu isə təhsildən, bilik və bacarıqdan, zəhmətdən, dürüstlükdən, qanunpərəstlikdən, mənəvi dəyərlərə sadiqlikdən keçirdi.

Bir faktı söyləmək kifayətdir ki, Zəngəzurun Ermənistan SSR-nin tabeçiliyində olduğu 68 il ərzində, ən çoxu, 30 ya 40 nəfər Zəngəzur azərbaycanlısı erməni qadını ilə evlənmişdir. Erməniyə ərə gedən azərbaycanlı qadın isə yəqin ki, yoxdur. Bu faktın özü Zəngəzurdakı azərbaycanlıların nə qədər yüksək milli təəssübkeşliyə malik olduqlarını, mənsub olduqları xalqa, mənsub olduqları dinə və mədəniyyətə nə qədər möhkəm bağlı, sədaqətli olduqlarını sübut edən amillərdən biridir. Halbuki, erməni ilə evlənmək, yaxud erməniyə ərə getmək, necə deyərlər ermənilərlə qarışıb, qovuşmaq hər halda, oradakı insanlara həm vəzifə tutmaqda, həm də iqtisadi cəhətdən, eləcə də ümumi inkişafın digər sahələrində böyük üstünlük verə bilərdi. Lakin Zəngəzur azərbaycanlıları qanlarını soysuz bir millətin qarışıq qanına qatmağı həmişə qeyrətsizlik hesab etmişlər və bu qeyrətsizliyi özlərinə rəva bilməmişdilər.

Qədim Sünik vilayətinin əhalisi təkallahlılığı qəbul edənədək müxtəlif dinlərə - bütpərəstliyə (ata, Tibet öküzünə, qurda, qartala, daşa, ağaca sitayiş), atəşpərəstliyə (oda, işığa və günəşə sitayiş) və zərdüştiliyə etiqad edirdilər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, zərdüştlük ilk tanrıçılıq dini kimi meydana çıxsa da, dünyəvi dinə çevrilə bilmədi, o cümlədən Zəngəzurda çoxsaylı tərəfdarlar toplaya bilmədi. Əksinə, xristianlığın və islamın gəlişinə qədər, bu yerlərdə atəşpərəstlik geniş yayılmışdı

.

Atəşpərəstliyin nişanələri bütün Qafqazda olduğu kimi, Zəngəzurda da indiyədək qalmaqdadır. Zəngəzurda elə bir hündür dağ yoxdur ki, orada pir, ocaq olmasın. Sisyan rayonunun Murxuz kəndində “Qırxlar piri”, “Qala pir”, Ərəfsə kəndində “Salvartı piri”, Sofulu kəndində “Molla Qayıb bulağı piri”, Şıxlar kəndində “Hərəmlər piri”, İşıqlı dağın zirvəsində Dəva (Şəfa) piri, Qafan rayonunda “Pirhəmzə dağı ocağı”, “Pirdavidan dağı ocağı”, “Çiləxana piri”, “Kurud kəndi yaxınlığında “Cidalı piri”, Şəhərcik qəsəbəsində “Bəndər şahın piri”, “Körpü qayası piri”, Mehri rayonunun Nüvədi kəndində “Əbdül ata ocağı” piri, “Dağdağan piri”, Əldərə kəndində “İyis piri”, “Məşədi Oruc piri”, Tey kəndində “Zeyvə piri” müqəddəs ziyarətgahlar sayılırdı.

Zəngəzurda mərhumu dəfn edən axşam qəbrinin üzərində od qalayardılar. Bu da çox güman ki, atəşpərəstlikdən gələn bir ayin idi. “Od haqqı”, “Çıraq haqqı”, “Ocaq qənim olsun” deyimləri, günəşə, aya salavat çevirmək adəti də Zəngəzurun əhalisinin atəşpərəstliklə bağlı genetik yaddaşında kodlaşmış inam və rituallar idi.

Zəngəzurda şaman kultu, Tibet öküzünə, qurda, qartala, ata və s. onqonlara sitayiş buradakı insanların ulu əcdadlarının prototürklərlə bağlılığını göstərən birbaşa dəlillərdir. Çünki at, Tibet öküzü (yak), qurd və qartal Altay, Tibet türklərinin hələ eradan əvvəl sitayiş etdiyi müqəddəs sayılan canlılar idi. Bütün bunları, eləcə də şamanizmlə bağlı ayinlərin həyata keçirilməsi səhnələrini özünün daş sinəsində həkk edərək, daş yaddaşında saxlayaraq bu günümüzə gətirib çıxaran çox qiymətli tarixi abidə Sisyan rayonunun Urud kəndindəki orta əsr qəbiristanlığıdır.

Din faktoru Qərbi Zəngəzurda heç zaman güclü olmasa da, Zəngəzur müsəlmanları uzaq keçmişlərdən gələn adət-ənənələrə, öz inam və inanclarına həmişə sadiq qalmışlar. 1915-ci ildə Qərbi Zəngəzurda 17 məscid fəaliyyət göstərsə də, ermənilərin 1918-1920-ci illərdə törətdikləri qırğın və talanlar zamanı yerli azərbaycanlı əhali tamamilə etnik təmizləməyə məruz qalmış, məscidlər isə yerlə-yeksan edilmişdir. Sovet hökuməti dövründə Qərbi Zəngəzurda məscidlərin bərpası mümkün olmamışdır. Dini bayramlar, yas mərasimi islam dininin qaydalarına mümkün qədər əməl edilməklə real şəraitə uyğunlaşdırılaraq nisbətən sadələşdirilmiş şəkildə keçirilirdi. Yas məclislərini kənddə olan seyid, yaxud molla ağsaqqal kimi qabağa düşərək islam dininin buyruğunca, milli adət-ənənələrimizə uyğun olaraq yola verərdi.

Böyüyə hörmət, uşağa qayğı, ədəb-ərkanın gözlənilməsi, tayfa, qohumluq, kirvəlik münasibətlərinin üstün səviyyədə qorunması, qadın azadlığının nisbətən geniş sərhədlərinin olması, ənənələrə sadiqlik Zəngəzur azərbaycanlılarının etnokultural həyatının bünövrə daşlarını təşkil edən dəyərlər idi.

Görkəmli ədəbiyyatşünas alim, soy-kök etibarı ilə Zəngəzurun Şəki kəndinə bağlılığı olan professor Əziz Şərif xatirələrində XX əsrin əvvəllərində Zəngəzurun etnomədəni həyatını təsvir edərək yazırdı: “Səfalı, axarlıbaxarlı, çəmənli-çeşməli Şəkidə hər kəs azad, dünyadan bixəbər yaşayar, qızlar, gəlinlər çadranın nə olduğunu bilməz, başında yaylıq, dodağında yaşmaq gəzər, dolanar, bulaqdan su daşıyar, hana qurar, xalı toxuyar, nehrə çalxalar, yayda biçin biçər, taxıl döyər, yuyar, qurudar, evin kişilərinə kömək edərdi. Bir sözlə desək, təbii həyat sürərdi”.

Zəngəzur azərbaycanlıları milli bayramlarımızı, şənlik və yas mərasimlərini də milli adət-ənənəmizə uyğun, xalqımıza mənsub olan yüksək mədəni və mənəvi keyfiyyətlərlə həyata keçirirdilər.

Elçilik, nişan, toy mərasimləri, nikaha daxil olma və hətta rəsmi nikahdan başqa, - düzdür, bunu gizli edirdilər, - dini nikah kəsdirmə Zəngəzur azərbaycanlılarının min illərcə qoruyub saxladıqları ənənələrindən biri idi. Onu da deyək ki, Zəngəzurda bir çox nüfuzlu seyidlər nəsli var idi. Sisyan rayonunun Urud kəndində Seyid Mirismayıl Ağanın ocağı, Şəki kəndində Seyid Mirhəbib ağanın ocağı, Qafan rayonunda Seyid Mirvəli ağa və Seyid Mirəyyub ağanın ocağı, Mehri rayonunda Seyid Mirhəbib ağanın ocağı, Laçın, Zəngilan və Qubadlıdakı seyid ocaqları belə müqəddəs ziyarətgahlardan idi. İnsanların bu ocaqlara inamı böyük idi. Müqəddəsliyə həmişə ibadət edirdilər, pənah gətirirdilər, arzularını, niyyətlərini tutub gəlirdilər. Seyidlərin ocaqlarında, pirlərdə qurbanlar kəsərdilər.

İslam dini ilə bağlı Qurban və Ramazan bayramları Zəngəzurda Sovet hökumətinin məhdudiyyətləri çərçivəsində sadələşdirilmiş şəkildə həyata keçirilirdi. Qurban bayramına Zəngəzurun bir çox kəndlərində “İsmayıl Qurbanı” bayramı deyirdilər. İmkanı olan hər kəs bir qoç kəsib yeddi evə qurban payı göndərərdi.

Oruc tutmaq adəti demək olar ki, yox idi. Yaşlı nəslin nümayəndələri, seyid ailələri, din xadimləri istisna olmaqla, Zəngəzurun kəndlərində oruc tutmaq, namaz qılmaq o qədər də yayılmamışdı. Zəngəzur azərbaycanlıları Allahı, Peyğəmbəri, Quranı tanıyırdılar, qalan “xırdalıqlarla” işləri yox idi. Təriqət nədi, bilməzdilər, sünni və şiə kimdir, fərqinə varmazdılar.

Dara düşəndə “Ya Əli, səndən mədəd” deyərdilər, İmam Hüseyinin cəddini köməyə çağırardılar, sərin su içəndə “Yezidə lənət” deyərdilər. Amma bu etiqad və inanclar folklor səviyyəsindən yuxarı deyildi.

Novruz bayramı Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Zəngəzurda da xüsusi təmtəraqla keçirilirdi. Bayrama bir ay qalmış Su, Od, Yel və Torpaq çərşənbələri qeyd edilərdi. Od və Torpaq çərşənbələrində mütləq tonqal qalanardı. Su çərşənbəsindən başlayaraq, ta Novruz bayramı qurtaranadək məhəllə-məhəllə toplaşaraq yumurta döyüşdürmək ənənəsi Zəngəzur gənclərinin sevimli məşğuliyyəti idi.

Torpaq çərşənbəsi - İlaxır çərşənbə Zəngəzurda xüsusi dəbdəbə ilə keçirilərdi, yeniyetmələr və gənclər bu günə xeyli qabaqdan xüsusi hazırlaşardılar: kəndin ətrafındakı təpələrdən, çöllərdən gəvən kolu toplayar, taxta, odun, çır-çırpı tədarükü görər, kənd şoferlərindən istifadəyə yararsız təkərləri alıb kəndin yanındakı təpələrin, qayaların başına qaldıraraq İlaxır çərşənbədə yandırmaq üçün hazırlayardılar. Torpaq çərşənbəsində axşam hava qaralan kimi kəndin bütün həyətlərində, küçələrində, məhəllələrində, təpəliklərdə gur tonqallar qalanardı. Ailənin bütün üzvləri tonqalın ətrafına toplaşar, bir-birinə xoş sözlər deyər, arzularını bildirər, hər kəs 3 dəfə tonqalın üzərindən tullanardı. Sonra hamı süfrə ətrafında əyləşərək şam edirdilər. Hər kəs xoş sözlər danışmalı idi, çünki həmin gecə “qapı pusma” adəti də var idi. Torpaq çərşənbəsində və Novruz bayramında yumurta boyanar, qovurğa qovrulardı. “Xıdır Nəbi” bayramında kirkirədə qovud çəkilərdi, anaların sandığı, nənələrin boğçası açılar, bayram nemətlərindən xonçalar tutulardı.

Novruz bayramında ailənin bütün üzvləri yuyunur, təzə paltarlarını geyinir, kənddə hər kəs bir-birini təbrik edir, xonça bağlayıb yaşlı qohumların evinə bayramlıq aparardılar. Zəngəzurda Novruz bayramına “Cənab Əmirin qırmızı geyinib taxta çıxdığı Gün” deyirdilər, amma heç kim bilmirdi ki, bu Cənab Əmir kimdir, haradan gəlib, niyə qırmızı geyinib və nə vaxt taxta çıxıb.

Zəngəzur azərbaycanlılarının, eləcə də Ermənistan SSR-də 23 rayonun 261 yaşayış məntəqəsində yaşayan azərbaycanlıların maariflənməsində, ictimai-siyasi, sosial, mədəni həyatında “Sovet Ermənistanı” qəzetinin çox böyük rolu olmuşdur. “Sovet Ermənistanı” qəzeti Ermənistan KP MK-nın, Respublika Ali Soveti və Nazirlər Sovetinin orqanı idi. 1921-ci ildən çıxırdı. Əvvəllər “Rəncbər” (1921-1922), “Qızıl Şərq” (1929-1937), “Kommunist” (1937-1939) adları ilə çıxıb. 1960-1980-ci illərdə gündəlik çapı təxminən 18-20 min nüsxə olurdu. Bu qəzetdə Zəngəzurdan olan görkəmli ziyalıların (Sabir Əsədov, İsrafil Məmmədov, Abdulla İbrahimov, Hidayət Orucov, Suren Şərifov və s.) işləmələri, vaxtaşırı bölgəyə səfərləri, azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin problemlərini öyrənib qəzet səhifələrinə çıxarmaları, həllinə nail olmaları, azərbaycanlı əhalinin hüquqlarının rayon və respublika səviyyəsində qorunmasına çalışmaları bu insanlara bir tərəfdən mənəvi dəstək olurdusa, digər tərəfdən, onların ictimai-siyasi fəallığını artırırdı. Kənd yerində yaşayan müəllimlər və digər ziyalılar vaxtaşırı bu qəzetdə təklif və məqalələrlə çıxış edir, öz bədii yaradıcılıq nümunələrini çap etdirirdilər. “Sovet Ermənistanı” qəzeti erməni senzorunun təsiri altında olsa da, ümumi şəkildə, yerli azərbaycanlıların maraqlarını kifayət qədər geniş təmsil edə bilirdi.

Qərbi Zəngəzur azərbaycanlıları Azərbaycan dilinin ən təmiz, ləhcəsiz formasını işlədirdilər, ən aydın, ən səlis bir dildə danışırlar (Mehri şivəsi istisna olmaqla). Bu, məktəblərdə tədris prosesinin, xüsusilə, dil və ədəbiyyat dərslərinin yüksək səviyyədə keçirilməsi ilə şərtlənirdi.

Zəngəzur azərbaycanlılarının mədəni həyatının zənginləşməsində Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Azərbaycan Dram Teatrının böyük rolu olmuşdur. Əslən Zəngəzurun Maralzəmi kəndindən olan görkəmli ziyalımız, şair, publisist, dramaturq Hidayət Orucovun gənc yaşlarından başlayaraq teatra rəhbərliyi dövründə (1968-1984) və ondan sonrakı illərdə demək olar ki, hər yay fəslində bu teatr Zəngəzura qastrola gəlir, kəndbəkənd gəzərək yüksək bədii səviyyəli, bir-birindən maraqlı tamaşalar göstərirdi.

Zəngəzur azərbaycanlıları Sovet dönəmində yaşadıqları müddət ərzində Azərbaycanla sıx bağlı olmuşlar. Düzdür, bu bağlılıq Azərbaycanın dövlət siyasəti səviyyəsində həyata keçirilmirdi, bu bağlılıq qohumluq əlaqələri ilə bağlı idi, bu bağlılıq mənəvi ehtiyacdan doğan bir bağlılıq idi və buna görə də Azərbaycanda gedən mədəni, mənəvi inkişaf Zəngəzurda tez özünü büruzə verirdi. 1969-cu ildə ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçilməsindən sonra Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda yaşayan etnik azərbaycanlıların həyatında da ciddi dəyişikliklər başladı. Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və siyasi iradəsi ilə 70-ci illərin əvvəllərindən Dağıstanda, Gürcüstanda və Ermənistanda tez-tez Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti günləri keçirilməyə başladı.

Bu proqram çərçivəsində respublikanın tanınmış elm, mədəniyyət, incəsənət xadimləri “vətənin qıraqda qalan yerləri”ndə yaşayan soydaşlarımızla görüşür, onların mənəvi tələbatlarının ödənilməsinə yardımçı olurdular.

Bu mənada Zəngəzur da istisna deyildi. Bakıdan, Ağdamdan, Füzulidən, Naxçıvandan Zəngəzura tez-tez teatr, konsert qrupları gəlir, kənd-kənd gəzərək, konsertlər, tamaşalar verirdilər.

Azərbaycanda istehsal olunmuş kinofilmlərin Zəngəzurun azərbaycanlı kəndlərinə gətirilməsi ötən əsrin 70-80-ci illərində adi hala çevrilmişdi.

1974-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Heydər Əliyevin birbaşa göstərişi ilə Zəngəzuru Bakı ilə birləşdirən Sisyan-Bakı avtobus xətti açıldı. Sisyan rayonu ilə Bakı şəhəri arasında gündəlik avtobus marşrutunun açılması Sisyan və Gorus azərbaycanlılarının həyatında inqilaba bərabər bir hadisə idi. Çünki o vaxta qədər Qafan və Mehri azərbaycanlıları Bakı və Azərbaycanın bir sıra digər rayonları ilə QafanBakı və Culfa-Bakı dəmiryolu vasitəsilə birbaşa əlaqə saxlaya bilirdilərsə, Sisyan və Gorus azərbaycanlılarının belə bir imkanı yox idi.

Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini, Siyasi Büronun üzvü olarkən də Zəngəzuru unutmamış, bu bölgənin geosiyasi əhəmiyyətini, gələcəkdə Azərbaycanın həyatında mühüm rol oynaya biləcəyini nəzərə alaraq Bakı ilə Naxçıvanı (gələcəkdə isə Türkiyəni) birləşdirəcək transregional avtomobil magistralının çəkilməsi barədə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarının verilməsinə nail oldu. Təəssüflər olsun ki, SSRİ-nin dağılması bu böyük strateji əhəmiyyətli qərarın icrasını yarımçıq qoydu. ...Amma zamanda yarımçıqlıq yoxdur.

Zəngəzurda toylar

Zəngəzurun bir çox adət- ənənələri, xeyir- şər mərasimlərinin keçirilmə qaydaları qonşu Naxçıvan, Qarabağ və Təbriz-Qaradağ mahalları ilə, əsasən, oxşar idi. Amma bölgələr və kəndlər arasında tarixi, coğrafi və təbiət şərtlərindən doğan fərqliliklər də mövcud idi. Bu yazıda aşağı- yuxarı fərqlilikləri də ümumiləşdirərək Zəngəzur toylarını bu bölgənin ən qədim kəndlərindən biri olan Urud kəndinin (ötən əsrin 70-80- ci illərinin) nümunəsində təsvir etməyə çalışacağıq.

Zəngəzurda toylar adətən ilin yay aylarında olardı. Bunun başlıca iki səbəbi var idi:

-Birincisi, dağlıq yerin iqliminə, təbiətinə görə - ilin ən gözəl, ən bərəkətli, meyvə-tərəvəzin bol və ucuz olduğu fəsli sayıldığından toyları adətən yay aylarında, xüsusən iyunun ortalarından avqustun ortalarına qədər keçirirdilər.

-İkincisi, camaatın Bakıda, Sumqayıtda, Naxçıvanda, Gəncədə və Azərbaycanın digər yerlərində yaşayan xeyli övladları, qohumları var idi ki, bu “mövsümi” zəngəzurlular da, adətən, yay aylarında məzuniyyət götürərdilər və dincəlmək üçün Soçiyə, Kislovodskiyə, Karlovı-Varıya deyil, Zəngəzura, doğma yurdlarına gələrdilər. Bu səbəbdən də yayda Zəngəzur toyları təkcə bir mərasim deyil, çal-çağırlı, əyləncəli kütləvi mədəniyyət hadisəsi kimi qiymətli və maraqlı idi.

Kəndlərdə hər yay 5- 8, bəzi illərdə isə 10-dan yuxarı toy olardı. Toylar yazın əvvəlindən planlaşdırılar, toy sahibləri öz aralarında hər həftə biri olmaq şərti ilə növbəliliyi razılaşdırardılar.

Toya kənd camaatının hamısı başdan-başa dəvət olunardı. Hətta toy yiyəsinin kiminləsə küsülülüyü, düşmənçiliyi var idisə də, buna baxmayaraq, həmin adam da toya dəvət edilərdi. Dəvəti qəbul edib-etməmək isə qarşı tərəfin öz işi idi. Yəni toya çağırmamaq toya gəlməməkdən daha böyük qəbahət sayılardı.

Toy 2-3 gün davam edərdi (adətən, cümə, şənbə və bazar günləri). Toydan bir-iki gün qabaq toy çörəyi bişirmə mərasimi olardı.

Zəngəzurda ailələr əsasən gənclərin qarşılıqlı sevgisi əsasında, qismən isə valideynlərin arzusu nəzərə alınmaqla qurulurdu. Oğlan qızın razılığını aldıqdan sonra öz “dərdini” ya özü birbaşa, ya da dostları vasitəsi ilə anasına çatdırardı (atalar ailənin “ağır artilleriyası” sayılırdı və yalnız vəziyyət ciddi şəkil aldıqdan sonra işə qarışardılar). Oğlanın anası, yaxud bacısı qız evinə “divardibi söhbəti”nə gedərdi. Oğlan tərəfin təklifi qız adamlarına çatdırıldıqdan bir neçə gün sonra oğlanın anası gələcək gəlinin ata evinə, qız anasının “ağzını aramağa” yollanardı. Razılıq varsa, növbəti mərhələ-elçilik başlanardı.

Elçiliyə oğlanın atası və anası, əmi-dayısı və digər ağsaqqallar gedərdilər (10 nəfərə qədər). Təxminən o qədər də adam qız tərəfdən yığışardı.

Əvvəllər elçiliyə bir yaylıq aparardılar, əgər razılıq əldə edilərdisə, oğlanın anası yaylığı gələcək gəlinin başına örtərdi. Son illərdə də yaylıq, yaxud bir nazik üzük aparardılar. Elçilikdə adətən obrazlı, bənzətmələrlə, yarızarafat-yarıciddi söhbət aparılardı. Çox güman ki, razılıq əldə olunmayacağı halda pərtlik yaranmasın deyə söhbətin tonu əvvəlcədən bu cür seçilirdi. Hər şey çaydan başlayardı. Ev yiyəsi süfrəyə çay gətirər, qonaqlar əllərini çaya uzatmazdılar. “Çayımıza - çörəyimizə nə gəlib, gəlinimizə məəttəlik” və s. bu yöndə söhbətlər məclisi şirinləşdirərdi. Qız tərəfin ağsaqqalı “Allah xeyir versin, ağzınızı şirin eləyin” dedikdən sonra şirin çay içilərdi. Çay süfrəsindən sonra stola yemək-içmək gətirilərdi. Elçiliyin bütün xərclərini qız evi çəkərdi. Elçilikdən sonra nişan mərasimi gəlirdi.

Nişanın xərclərini oğlan evi, bir qayda olaraq natura şəklində çəkirdi. Qızıl nişan üzüyü, qıza lazım olacaq nə qədər geyim və bəzək əşyaları var idisə, nişanda oğlan evi xüsusi dəm-dəsgahla qız evinə aparardı. Bircə ayaqqabı aparmazdı. Ayaqqabı sıxıntı, darısqallıq rəmzi sayıldığı üçün. Nişana qonaqları qız evi dəvət edərdi. Qonaq deyəndə, əslində kəndin bütün qız-gəlini nişanın iştirakçısı olardı. Hər adam bir xonça gətirərdi. Xonçanın içinə şirniyyat, parça, gəlin üçün paltar, ətir qoyulardı. Nişan musiqinin müşayiəti ilə keçirilərdi. Musiqiçiləri dəvət etməyə imkan olmadıqda maqnitofon və patefon da yarayardı.

Nişanda oğlan öz yaxın dostları ilə birgə iştirak edərdi. Üzüyü qızın barmağına oğlan evindən olan qadınlardan biri taxardı. Nişandan bir müddət sonra oğlan bir, ya iki yaxın dostu ilə birlikdə əvvəlcədən xəbərdarlıq edərək qız evinə tanışlığa gedərdi. Toy ərəfəsində söz kəsdi və paltar biçdi mərasimləri olardı.

Oğlan evinin bir neçə ağsaqqalı toy ərəfəsində qız evinə sözkəsdiyə gedərdi. Söhbət əsnasında paltarbiçdidə (qız toyunda) lazım olan xərclərin, yemək-içməyin qədəri müəyyən edilərdi. Adətən, qız evi çox yuxarıdan, oğlan evi isə çox aşağıdan başlayar, yarızarafat-yarıciddi tonda mübahisə edə-edə razılığa gələrdilər.

Paltarbiçdi, adətən, toydan əvvəlki həftənin içində qız evi tərəfindən keçirilərdi və bu mərasim qız toyunu əvəz edirdi. Paltarbiçdi, güman ki, vaxtilə hazır pal-paltar olmayan dövrlərin adətidir. Oğlan evi tərəfindən göndərilən parça dərzi tərəfindən rəmzi olaraq mərasim iştirakçılarının qarşısında kəsilərdi (yəni ki, sizin parçanızı qəbul edib gəlin üçün tikirik).

Paltarbiçdi qız evinin toy mərasimi sayılardı. Paltarbiçdinin ərzağı oğlan evi tərəfindən, mərasimdən bir gün qabaq göndərilirdi (təxminən 2-4 qoyun, 1 kisə un, düyü, qənd, 1 qutu yağ, ədviyyat və s.). Qoyunların boynuna qırmızı lent bağlanardı. Ərzağı aparanlara qız evi tərəfindən mütləq xələt verilərdi.

Toy çörəyi

Toy üçün 400-500 nəfərlik lavaş bişirilərdi. Elə toy məclisi də təxminən bu qədər qonağa hesablanırdı. Çörəyi toy sahibi tərəfindən əvvəlcədən dəvət (urudlular “təlif” deyərdilər, yəni “təklif” sözünün təhrif olunmuş formasında) edilən yaxın qohum və qonşu qadınlar 1-2 günə bişirib qurtarardılar. Toy çörəyi bişirənin hər birinə xələt verilərdi.

Yaxın qohumlar-dostlar (adətən, qadınlar) çörək üstə çağrılardılar. Çörək üstə gələn hər kəs xələt (son vaxtlar həm də pul) gətirərdi. Yığılan xələt (və pul) çörəyi bişirənlərin arasında bərabər bölünərdi. Bəyi də çörək üstünə dəvət edərdilər. Çörəyi yapan qadın təndir şişinin ucunda, yaxud əppəkyapanın üstündə təzə bəyə çörək uzadırdı. Təzə bəy çörəyi götürüb dostları ilə bölüb yeyər, çörək yapana nəmər (pul) verərdi. Nəmərin məbləği əsas deyildi.

Qız evindən çörək üstünə qonaq çağırardılar. Qız evindən 2-3 qadın bəy evinə çörək üstünə gələrdi və çörəkçilərə xələt gətirərdilər. Toy çörəyini bişirib qurtarandan sonra çörəkçilər həsli (yağlı, şirin) qalın çörək bişirib evlərinə aparardılar.

Toy çadırı

Zəngəzurda, adətən, üç gün üç gecə toy çalınardı. Toy çadırı toy evinin bağında, yaxud həyətində qurulardı. Cümə günü axşamüstü toy başlayar, gecə saat 1-2-yə kimi davam edərdi. Toya dəvətnamə ilə yalnız bazar gününə - yəni məclis gününə dəvət edərdilər. Qalan iki günün dəvətçisi isə gözünə döndüyüm qara zurna idi. Elə ki, toy evində qara zurna dillənirdi, uşaqdan-böyüyə hamı - kənd camaatı da, qonaqlar da böyük məmuniyyətlə bu dəvəti qəbul edərək təzə paltarlarını geyinib toy evinə daşlanırdılar. Artıq axşam saat 7-də toy mağarında uşaq-böyük, qız-gəlin, ağsaqqal-ağbirçəklərin cəm olduğu çal-çağırlı, musiqili, nəğməli, rəqsli bir məclis qızışmış olurdu.

Zəngəzur toylarında 70-ci illərin ortalarına qədər qara zurna və nağara, sonralardan isə, həm də gitara, qarmon, klarnet çalınardı. Toybəyi əlində söyüd şivindən yumşaq çubuq, qolunda qırmızı lent çal-çağır məclisini idarə edirdi: sifarişləri qəbul edib növbə ilə məclis iştirakçılarını oynadır, “haşşabaş” çağıraraq toyu şirinləşdirir, özü də oynayanlara qoşularaq toyu qızışdırırdı.

Şabaş məsələsi bir qədər başqa cür idi: heç vaxt nə yerə, nə də oynayanın başına pul atılmazdı. Oynayanın yaxın adamları halay vurub oturduqları (yaxud dayandıqları) yerə toybəyini çağırıb ona pul verirdilər (əvvəllər 20 - 50 qəpik, uzaq başı 1 manat, sonralar isə 1-3 manat). Toybəyi isə şabaşı başının üzərinə qaldırıb yelləyər, “haşşabaş, havadarı...(Filankəs)” - qışqıraraq məclisi qızışdırar, şabaşı musiqiçilərin nəmər sandıqçasına atardı. Musiqi sifariş verən adam ortaya düşüb oynayan və istədiyi adamları (onlar da öz növbələrində öz istədikləri adamları) rəqsə dəvət edərdi. Dəvətsiz heç kəs oynayanlara qoşulmazdı, heç kəs başqasının havasına oynamazdı. Beləcə, şənlik məclisi gecə yarıya kimi davam edərdi. Toy xınası

Toyun birinci axşamı həm də xınayaxdı ilə əlamətdar olardı. Oğlan evində xına hazırlanar, qız - gəlinlər əllərini xınalayardılar. Bəyi xınayaxdıya dəvət edib onun və sağdış-solduşun çeçələ barmaqlarını xınaya batırardılar. Bəy xına paylayana nəmər verərdi. Sonra bəyin bacısı bir neçə qız-gəlinlə qız evinə xına aparardılar. Gəlinin ayaq barmaqlarını, əllərini xınaladıqdan sonra qız evindəki bütün qadınları xınayaxdıya dəvət edirdilər. Qız evi xına gətirənlərə xələt verirdi. Bəyin oğurlanması Şənbə günü səhər saat 10-11-də yenə də toy çalınar və bütün günü davam edən çalıb-oynamaq məclisi axşam daha da qızışardı. Bəy öz sağdış-solduşu ilə birlikdə toy mağarında olurdu, dəfələrlə bəyi və sağdış-solduşu oynadırdılar.

Bəyin sağdışı evli, solduşu isə subay olardı.

Şənbə günü toy məclisinin ən çal-çağırlı, məzəli-şənlikli günü olardı. Məhz bu gün bəyi “qorumaq” daha mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Sağdış-solduşun nəzərindən yayınan kimi, bəyi oğurlayıb gizlədirdilər.

Adətə görə, mühafizəsiz bəyə lap balaca bir uşaq da yaxınlaşsa, bəy onun dediyi yerə getməyə etiraz edə bilməzdi. Bəyi, adətən, bəy evindəki, yaxud qonşudakı tikililərin birində gizlədib qapını bağlayırdılar. Sağdış və soldışdan nəmər aldıqdan sonra özü də səhnələşdirilmiş bir ciddiyyətlə danışıb razılığa gəldikdən sonra, bəyi “azadlığa” buraxardılar. Şənbə axşamı bəzi hallarda toyda aşıqlar çalıb-oxuyar, pəhləvanlar güləşər, şah, kosa bəzəyərdilər. Ancaq şənbə toyunun ən əsas bəzəyi cavanların, qız-gəlinlərin müxtəlif havalarda lap yorulana rəqs etmələri idi. Məhz bu şənliklərdə oğlanlar adaxlı, analar gəlin seçərdi.

Gəlinin gətirilməsi

Toyun sonuncu günü, bəy evinin adamları, qohumlar və qonaqlardan bir dəstə çalğıçıların müşayiəti ilə qız evinə gəlin gətirməyə gedrdilər.

Qız-gəlinlər əllərində xonça aparardılar. Xonçada gəlin üçün hədiyyələr və müxtəlif cür şirniyyatlar olardı. Qız evinə çatarkən mütləq “Vağzalı” havası çalınırdı. Oğlan evinin və qız evinin adamları birlikdə 5-10 dəqiqə rəqs etdikdən sonra, bəyin bacısı və digər yaxın qız-gəlinlər evə daxil olaraq gəlini geyindirdilər. Gəlin geyindikdən sonra bəyin qardaşını, yaxud atasını gəlinin belini bağlamaq üçün otağa dəvət edərdilər. Gəlinin belini bağlayan kəs gəlinin anasına rəmzi olaraq süd pulu (100-200 rubl məbləğində) verərək halallıq alardı. Bundan sonra gəlinin bir qoluna bəy, bir qoluna isə bəyin sağdışı girərək onu evdən çıxarardılar.

Gəlini evdən bayıra çıxaranda qapını kəsərək rəmzi rüsum (hədiyyə, yaxud 10-25 rubl pul) aldıqdan sonra bəyi və gəlini bayıra buraxardı. Yenə də “Vağzalı” havası çalınar və sədaları altında gəlini ata evindən çıxarardılar. Toy evləri yaxın olduqda piyada, uzaq olduqda isə əvvəllər atla, sonrakı illərdə isə maşınla bəy evinə yola düşərdilər. Gəlinin ata-anası bəy evinə getməzdi.

Yol boyu kənd uşaqları gəlinin qabağını kəsər, onun qarşısında oynayaraq bəydən nəmər istəyərdilər. Nəmər (1-3 rubl) aldıqdan sonra özləri də toy adamlarına qoşularaq bəy evinə gedərdilər. Gəlin karvanının arxasınca isə cehiz maşını gələrdi. Cehiz yorğan-döşək, gəbə və məişət ləvazimatlarından ibarət olardı. Bəy evində cehiz gətirənlərə mütləq xələt verərdilər.

Bəy evinin həyət qapısında gəlinin ayağı altında qurbanlıq qoç kəsilərdi, evin ağsaqqalı gəlinin alnından öpüb xeyir-dua verərdi, xonçadakı konfetlər göyə atılaraq gəlinin başına səpələnirdi. Bəyin ata-anasının üz-başını isə unlayardılar ki, siz daha qocaldınız, cavanlara meydan vermək lazımdır. 1960-65-ci ilə qədər (yəni pul kənd adamlarının həyatının mühüm atributuna çevrilənə qədər) gəlinin qurbanı kəsildikdən sonra, elə həyətdəcə gələn qonaqlar onun başına toy xələti (parça, yaylıq, dəsmal, kiçik toxuma-işləmə parça, məişət ləvazimatları və s.) atardılar. Bəy evinin yaxın adamlarından biri uca səslə məclis əhlinə kimin nə nəmər gətirdiyini elan edərdi. Sonralar isə toya gələn ailə başçısı ziyafətin sonunda toy xələti olaraq pul yazdırardı.

Toy ziyafəti

Gəlini gətirib bəy evinin həyətində oynadıqdan sonra məclisdə iştirak edənlərin hamısı toy süfrəsinin ətrafında oturardı. Bir çox yerlərdən fərqli olaraq bizim kəndlərimizdə toy ziyafətində elə əzəldən ailəvi oturmaq dəb idi. Qadınlar və kişilər - arzu edənlər uşaqlarını da toy ziyafətinə gətirərdilər - eyni vaxtda süfrə arxasında (4- 5 cərgə xeyir-şər üçün xüsusi düzəldilmiş uzun taxta stolların arxasında) oturaraq məclisin tamadasının idarəsi ilə yeyib-içər, şənlənərdilər. Təxminən altmışıncı illərin sonlarından başlayaraq Zəngəzurun toylarında bir qayda olaraq gəlin bəylə yanaşı, məclisin sonuna qədər ziyafətdə əyləşərdi. Ziyafət zamanı musiqi çalınar, əsasən, muğamat oxunardı, rəqs edilməzdi. Yalnız məclisin sonuna yaxın tamada “bəy oynayanda ucuzluq olar”, - deyərək bəyi və gəlini rəqsə dəvət edərdi. Bəy və gəlin rəqs etdikdə, demək olar ki, ziyafətdə iştirak edənlərin hamısı bəyin və gəlinin əlinə pul verərdilər (5 manatdan 25 manata qədər) və hərə bir qol da olsa, təzə evlənənlərə oynamağı özünə borc bilərdi.

Toy süfrəsi o qədər də zəngin olmazdı və toy sahibinin maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq bütün toylarda təxminən eyni xörək - bozbaş və kələm dolması verilərdi. İçkilər isə limonad, “Cermuk” mineral suyu və araq olardı (təbii ki, araq yalnız kişilərin süfrəsinə verilərdi).

Məclisin tamadası, adətən, sözü eşidilən ağsaqqallardan biri olardı. Toy ziyafəti 4-5 saat davam edərdi. Ev sahibinin dəvəti ilə hamı bir nəfər kimi süfrə arxasına əyləşər və məclisin sonunda tamada (adətən tamada yeməkiçməyi hazırlayanların və qulluq edənlərin sağlığını qeyd etdikdən sonra) musiqiçilərdən “Marş” çalmağı xahiş edərdi və bu marşdan sonra bir daha məclis əhli adından toy yiyələrinə xeyir-dua verərək öz istefasını qəbul etməyi xahiş edərdi. Sonda isə yenə hamı bir nəfər kimi durub gedərdilər. Məclis bitməmiş stoldan durub getmək tamadaya və məclis əhlinə hörmətsizlik sayılardı.

Xonça axşamı

Xonça axşamı toyun son axşamı olmaqla bərabər, həm də bu mərasimin ən şux, məzəli hissəsi sayılardı. Toy ziyafətindən sonra hava qaralana yaxın kənd cavanları məşəl (lopa) hazırlayardılar. Təxminən 25-30 adam (əsasən gənclər və cavan xanımlar) musiqiçilərin müşayiəti ilə piyada qız evinə yollanardılar. Alışdırılan məşəllərin şöləsi, gənclərin fit səsləri, “ura” nidaları oynaq musiqiyə xüsusi bir ton verərdi.

Qız evində çox ləngiməzdilər. Xonçaları götürüb qız evindən onlara qoşulan təzə qohumlarla birgə geri, bəy evinə qayıdardılar. Xonçada mütləq bir ədəd bütöv qızardılmış toyuq, bəyə və onun sağdış-soldışna hədiyyələr və şirniyyat olardı. Toyuq, özü də bişmişi, təbii ki, yeyilmək üçündür. Ancaq Urudda xonça axşamı ortaya qoyulan toyuğun məsələsi çox uzun olardı. Bu toyuğun ətrafında o qədər çək-çevir edərdilər ki, hərdən adama elə gəlirdi ki, onu ancaq lağ edib gülmək üçün diri- bişirib ortaya qoyublar.

Xonça axşamı bəy sağdış-soldış ilə stolun baş tərəfində oturub hədiyyələri qəbul edərdi. Xonçaları isə gəlinin yengəsi tərif vura-vura, qiymətə mindirə-mindirə, hədiyyələri bir-bir nümayiş etdirərək məclisə təqdim edərdi. Bəyin sağdış-soldış isə əsl ekspertlər kimi çıxış edərək, hər hədiyyədə bir nöqsan tapmağa və beləliklə də, qiyməti aşağı salmağa çalışırdılar. Sağdış-soldışın yengə ilə mübahisəsinə tədricən hər iki tərəfin adamları da qoşulardılar.

Saat yarım, iki saatlıq məzhəkədən sonra, nəhayət ki, razılıq əldə olunardı, qiymət kəsilərdi və bəy tərəf gəlin tərəfin xonçalarını qəbul edərdi. Bəy və sağdış-soldış xonçalara görə yengəyə rəmzi pul (hərəsi 25-50 rubl) verərdilər. Sonra xonçalar açılardı, yeməliləri yeyərdilər, paylamalıları paylayrdılar. Bəy ilə sağdış-soldış isə yengənin təqdimatı ilə öz hədiyyələrini götürrdülər.

Zəngəzurda xüsusi nikah mərasimi keçirilməzdi. Adətən, qız toyundan (paltar biçdidən) sonra nikahın rəsmiləşdirilməsi ya kənd sovetində, ya da rayon VVAQ şöbəsində qeydiyyata alınardı. Bəzi hallarda isə rəsmi nikahla yanaşı imam nikahı (dini kəbin) da kəsilirdi. Ailə institutu kifayət qədər möhkəm idi. Boşanmalar çox nadir hallarda rast gəlinirdi. Hər yerdə olduğu kimi, Zəngəzurda da toylar təkcə iki gəncin vüsalı deyildi, el- obanın şənliyi, ailələrin qohumlaşması, nəsillərin, tayfaların böyüməsi, həyatın davamı idi. ...

Zəngəzur toyları min illərdən süzülüb gələn milli yaddaşımızın, mənəvi dəyərlərimizin, məişət əxlaqımızın bir ifadəsi, özünütəsdiqi, ruhumuzun o dağlarda pərvazlanması idi. Mənfur düşmən 30 il ruhumuzu perik saldı...

Zəngəzur toyları adət-ənənəmizin abidəsi idi. Mənfur düşmən bu abidəni dağıtdı...

Zəngəzurda toy olan evin darvazasına qırmızı yaylıq bağlayardılar, 3 gün açmazdılar. O qırmızı yaylıq xoş günlərimizin rəmzi kimi qara keşişlərin gözünə qara su endirərdi.

Zəngəzur dağları 30 il toy-busata həsrət qaldı, “ Cəngi” sədasına, “Heyratı” səsinə qəribsədi.

Şükür Allahın böyüklüyünə ki, qisas qiyamətə qalmadı, Ali Baş Komandanın rəhbərliyi altında yurdlarımızı işğaldan azad etdik. Təkcə torpaqlarımızı deyil, ruhumuzu da azad etdik, diriliyimizi, birliyimizi də geri qaytardıq!

Zəngəzura qayıdırıq, məskunlaşırıq, yollarımız açılır, kəndlərimiz, şəhərlərimiz salınır, evlərimiz tikilir.

Zəngəzur dəhlizindən keçən qatarlar, Zəngilan, Laçın hava limanına enib qalxan təyyarələr yenə Zəngəzura ağ donlu gəlinlər gətirəcək, Zəngəzurun ağ günləri başlayacaqdır!