LEHVAZ KƏNDİNİN ABİDƏLƏRİ
LEHVAZ KƏNDİNİN ABİDƏLƏRİ
Lehvaz kəndində yerləşən abidələr
Hazırda Ermənistan adlanan qədim Azərbaycan torpaqlarında 8000 tarixi və mədəniyyət abidəmiz olub, lakin onların böyük əksəriyyəti ermənilər tərəfindən dağıdılıb, bir qismi isə erməniləşdirilib.
Tarixi mənbələr əsasında indiki Ermənistan ərazisində mövcud olan qədim abidələrimiz haqqında məlumat verən tədqiqatçı qeyd edib ki, 1915-ci il məlumatına görə, Zəngəzur və İrəvan quberniyasının ərazisində 391 məscid fəaliyyət göstərib. İrəvan quberniyasında məscidlərin artma dinamikası 1904-cü ildə 201, 1911-ci ildə 342, 1915-ci ildə 391 olub, bunlardan 382-si şiə, 9-u isə sünni məscidi kimi fəaliyyət göstərib. Bu artım dinamikası bölgələrdə müsəlman ruhanilərinin güclü mövqeyindən xəbər verir.
Zəngəzurda 36 məscid, Eçmiədzində 36, Sürməlidə 47, Şərur-Dərələyəzdə 63, Novobayəzeddə 14, İrəvanda 54 məscid fəaliyyət göstərib. Lakin bu məscidlərdən yalnız İrəvandakı Göy məscid təmir edilib, Mehridəki bir məscid isə kilsəyə çevrilib.
1918-ci ildən başlayaraq bu məscidlərin hamısı ermənilər tərəfindən dağıdılaraq məhv edilib.
Buğakar piri
Mehri rayonunda Naxçıvan MR ilə sərhədin yaxınlığında yerləşən Buğakar adlı kənd 1930-cu illərə kimi mövcud olmuş, daha sonra isə kənd sakinləri Lehvaz kəndinə köçürülmüşdür. Toponim, Əylis, Ordubad və Meğrini birləşdirən eyni adlı dağ keçidi ilə bağlıdır. Belə ki, tarixi xəritə və sənədlərdə bu tarixi yol üzərindəki aşırıma Buğakar keçidi deyilib.
Bəzi azərbaycanlı müəlliflərin fikrincə, Buğakar kəndi öz adını IX əsrdə yaşamış sərkərdə Buğa Əl-Kəbirin adından almışdır. Bu kəndin xarabalıqlarında yerləşən Buğakar piri (yerləşmə koordinatları 38°59'36"N 46°8'48"E) yerli müsəlmanlar tərəfindən müqəddəs bir ziyarətgah kimi kənd ləğv edildikdən sonra da qorunub saxlanmışdır.
Bəzi məlumatlara görə, bu ziyarətgah xalq arasında Sultan Seyid Əhməd (Seyid Əhməd Musa ibn Kazım) məqbərəsi kimi tanınıb. Bəzi xalq inanclarına görə isə 7-ci imam Musa Kazımın övladlarından biri və ya imamın öz bacısı burada dəfn edilib. Ermənistan Respublikasında dövlət mühafizəsinə götürülmüş azsaylı müsəlman tarix-mədəniyyət abidələrindən biridir.
Ziyarətgahın özü Lehvaz kəndindən səkkiz kilometr şimal-qərbdə, Şeyxhud dağı yamaclarında, Naxçıvan sərhədinə çox yaxın yerləşir. Erməni etnoqraf Stefan Lisitsiyan 1932-ci ildə bu pir-ziyarətgahı ziyarət etmiş və buranın fotoşəkillərini çəkmişdir. Onun sözlərinə görə, yerli Azərbaycanlı əhalidə bu pirin inşası ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər mövcud idi.
O ərazidə olanda pir daşdan inşa edilmişdi və qısa müddət əvvəl yenidən bərpa edilmişdi. Onun metaldan olan damı qırmızı rəngdə boyanmışdı və inanclı insanlar üçün əlavə bir köməkçi tikilisi var idi.
Binanın yanındakı iri palıd ağacının altında vaxtilə niyyət edilmiş qurbanlar kəsilirdi. Şamlar isə pirin qəbrinin üzərindəki masayabənzər örtüyün üzərində yandırılırdı. Binanın həm daxili divarlarında, həm də giriş hissəsinin eyvanının fasadında müxtəlif divar rəsmlərinə, dini şəxslərin rəsmlərinə (əlində ikibaşlı zülfüqar qılıncı tutmuş İmam Əli), əsas otağında dini ornamental təsvirlərə rast gəlinirdi.
Otağın ortasında müqəddəs şəxsin qəbrinin üzərində masaya bənzəyən və onu qoruyan taxta tipli, üzəri qara rəngli süfrə və ya parça ilə örtülmüş dördkünc məzar yerləşirdi. Taxta qoruyucu masanın üzərində 1916-1917-ci ildə qoyulmuş daş kitabə görünürdü.
1932-ci ildə məzarın yanında çoxlu şamdan, islam müqəddəslərinin portretləri var idi və bu da onu göstərirdi ki, ziyarətgah sovet hakimiyyətinin əks-təbliğat işlərinə baxmayaraq Naxçıvan və Zəngəzurun yerli müsəlmanları tərəfindən istifadə edilirdi. Pirin yerləşdiyi otaqdan başqa, digər bir otaqda burada dəfn edilən müqəddəs şəxslə yaşamış 3 nəfər qadının da üzəri qara parça ilə örtülmüş qəbri yerləşirdi. Onların qəbirlərinin baş hissəsinə üçbucaq daşlar qoyulmuşdu.
1950-1960-cı illərdə Buğakar piri ətraf Lehvaz kəndinin camaatının kolxozuna tabe idi. Burada alma bağları və yay evləri yerləşirdi. Hazırda isə pirin ərazisi 1989-cu ildə dövlət tərəfindən yaradılmış Buğakar təbiət qoruğunun ərazisindədir.
Buğakar piri təpənin üzərindədir və ətrafı meşəlik dərələrlə əhatə olunmuşdur. Bu pir 1988-ci ilə qədər Naxçıvan və Zəngəzur əhalisi üçün müqəddəs bir ziyarətgah kimi öz dini tikili xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. Həmçinin, bu ziyarətgahda ermənilər tərəfindən qurban kəsilməsi adətinə də rast gəlinmişdir. Maraqlıdır ki, dağ cığırları ilə Ordubaddan bura hər il inanclı insanlar ziyarətə gəlirmiş.
2018-ci ildə erməni jurnalist və tədqiqatçılar pirin binasında olmuş və onu ətraflı təsvir etmişlər. Müqəddəs şəxsin dəfn edildiyi bina və ətraf tikililər kobud əhəng daşı və gildən inşa edilmişdir. Qərb fasadına daxili nişlərə malikdir. Əsas giriş şərqdəndir, qalan iki giriş isə şimal və cənubdandır.
İslam məbədlərində rast gəlinən qiblə istiqamətindəki mehrab burada yoxdur, əvəzində onun yerinə giriş qapısı gözə çarpır. Gümbəzin dam örtüyü mühafizə olunub. 2018-ci ildə rast gəlinən interyer elementləri ilə 1932-ci ildəki interyer elementləri bir-birindən fərqlidir. Bu da onu göstərir ki, interyer 20-ci əsrin ikinci yarısında yenidən işlənmiş, 1988-ci ildən sonra isə pirin daxili hissəsi vandalizmə məruz qalmışdır.
Daxili fasadı bəzəyən suvaq örtüyü tamamilə dağılmış, qızılaxtaranlar tərəfindən pirin daxilində və həyətyanı sahəsində qeyri-qanuni qazıntılar aparılmışdır. 2024-cü ildə Azərbaycan Televiziyası (CBC) tərəfindən Buğakar pirinə həsr edilmiş geniş video reportajda da aydın görünür ki, pirin ərazisi və oradakı tikililər baxımsız vəziyyətdədir. Bu faktlar göstərir ki, 2018-2024-cü illər arasında pirin dördkünc türbəsi məqsədli şəkildə dağıdılmışdır.
Buranın inşasından əvvəl gecələr həmin ərazidə sirli hadisələr baş verirdi və bu, insanlarda qorxu yaradırdı. Nəticədə, heç kim orada məskunlaşmırdı. Əfsanəyə görə, gecələr orada qalanlar naməlum işıqlar görür və anlaşılmaz səslər eşidirdilər. Qorxuya düşən insanlar həmin yeri tərk edir və bir daha geri qayıtmırdılar.
Nəhayət, cəsarətli bir xan həmin ərazidə bina tikdirmək qərarına gəlir. Onun xidmətçiləri binanın ilk divarını inşa edirlər, lakin səhər tezdən həmin divarın sirli şəkildə dağıldığını görürlər. Onlar divarı yenidən tikirlər, lakin o, yenə də uçur. Xan çaşqın qalır.
Nəticədə, ağsaqqal bir kişi xanı yanına çağıraraq gördüyü yuxunu danışır. Yuxusunda o, başqa bir qoca kişi görür. Yuxudakı kişi şikayət edirdi ki, həyat yoldaşı hər gecə tikilən divarın içərisində sıxılıb qalır və zorla əlini oradan çıxara bilir.
Ağsaqqalın yuxusunu eşidən xan, həmin yerdə dini şəhidlərin xatirəsinə pir inşa etdirmək qərarına gəlir. Tikinti sürətlə başa çatır və beləliklə, Buğakar piri yaranır.
Adı olmayan məscid
Bu məscidin və qəbiristanlığın olduğu yer, kəndin tarixinin və mədəni irsinin dərin bir hissəsini təşkil edirdi. Məscid, həm dini, həm də sosial mərkəz olaraq, kənd əhalisinin birləşdiyi, ibadət etdiyi və əxlaqi dəyərləri gücləndirdiyi mühüm bir yer olmuşdur. 1918-ci ildə erməni daşnaqları tərəfindən məscidin darmadağın edilməsi, yalnız bir dini məkanı deyil, eyni zamanda kəndin tarixini və kimliyini də zədələyib. Məscidin yenidən inşa olunmaması, həm də yerli sakinlərin, keçmişdəki mübarizələrinin və təsərrüfatlarının simvolik bir itkisidir.
Qəbiristanlıq isə kəndin qədim sakinlərinin son mənzil yeri olaraq, tarixi əlaqələri və əcdadların xatirələrini qoruyan bir yer olub. Bütün bunlar kəndin keçmişini və özünü ifadə edən vacib elementlərdir, amma təəssüf ki, dağıntıdan sonra bu irs artıq bir çox cəhətdən təkcə xatirələrdə yaşayır.
İkinci Dünya müharibəsi abidəsi
1968-ci ildə, Qırmızı Ordunun yaranmasının 50 illiyi münasibətilə Lehvaz kəndində qoyulan bu abidə, kəndin müharibə tarixinin və itkilərinin təcəssümü olaraq böyük əhəmiyyət daşıyır. 2-ci Dünya Müharibəsində həlak olmuş 49 kənd sakinindən 8 nəfəri erməni, 41 nəfəri isə azərbaycanlıdır. Bu, müharibənin hər iki xalqı necə birləşdirdiyini və bu faciənin bütün insanları necə təsirləndirdiyini göstərir.
Abidə, həmçinin yerli kolxozun maliyyə dəstəyi ilə inşa edilib və bununla da, yerli cəmiyyətin keçmişə hörmətini və əcdadlarının xatirəsini yaşatmaq istəyini nümayiş etdirir. Hazırda bu abidə qorunur və həm kəndin sakinləri, həm də ziyarətçilər üçün önəmli bir tarix və mədəni irs nümunəsidir. Bu abidə, həm də bir xatırlatmadır ki, müharibə və digər faciələrə baxmayaraq, insanların birgə yaşayışı və dəyərləri zamanla mühafizə olunur.
Lehvaz türbəsi (Qızıl məscid) və müsəlman qəbiristanlığı
Mığrı (Meğri) rayonunun Lehvaz kəndinin yaxınlığında yerləşən bu tarixi müsəlman qəbiristanlığı və türbə, bölgənin zəngin mədəni və dini irsinin mühüm bir hissəsidir. XVIII-XIX əsrlərə aid olan bu qəbiristanlıq və türbə, tarixin müxtəlif dövrlərində kənd sakinləri üçün əhəmiyyətli bir ibadət və ziyarət məkanı olmuşdur. Xüsusilə, səkkizbucaqlı türbə XVIII əsrə aiddir və onun memarlıq üslubu dövrün sənətini və inşaat texnologiyasını əks etdirir.
Türbə, 2006-cı ildən etibarən Ermənistan Respublikası tərəfindən dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür, bu da onun tarixini qorumaq və gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədini güdür. Lakin, 1988-ci ilə qədər, Azərbaycanlı əhali bu türbəni ziyarət edərək dini rituallarını yerinə yetirirdilər. Bu, türbənin kəndin sosial və dini həyatında mühüm bir yer tutduğunu göstərir.
2005-ci ildən etibarən isə qəbiristanlıq və türbənin yerləşdiyi ərazi, dağ-mədən sənaye zonasında fəaliyyət göstərən qızıl əldə edən zavodun ərazisinə daxil edilmişdir. Bu, ərazinin mədən sahəsi ilə əlaqədar olaraq, türbənin və qəbiristanlığın qorunması məsələlərini daha da çətinləşdirmişdir. Nəticədə, türbə yarıdağılmış vəziyyətdədir və bu, həmin bölgənin tarixinin və mədəni irsinin qorunması baxımından təəssüf doğuran bir vəziyyətdir. Bu türbə, həm də bölgənin keçmişdəki əhəmiyyətini, yerli əhalinin dini inancını və tarixi əlaqələrini təmsil edən bir abidədir.